PANTUN

Carita pantun atawa ngan disebut pantun téh nyaéta hiji seni pintonan carita pitutur/lisan sastra Sunda kuna bari ditembangkeun sarta dipirig ku kacapi. Cdd dipidangkeun ku saurang "juru pantun" nu ogé maénkeun kacapi.

Sajarah

Pantun mangrupa hiji wanda seni nu kawilang geus kolot. Catetan pangkolotna nu nyebutkeun ngeunaan pantun aya dina naskah kuna Sanghyang Siksa Kanda ng Karesian taun 1518 nu nyebutkeun ngeunaan carita pantun Langgalarang, Banyakcatra, jeung Siliwangi nu dipidangkeun ku "prépantun", juru pantun téa.
Kamekaran seni pantun salajéngna dicirikeun ku nambahanana carita-carita pantun nu ajénna dianggap luhung, kayaning carita Lutung Kasarung, Ciung Wanara, Mundinglaya Di Kusumah, Déugdeug Pati Jaya Perang, Ratu Bungsu Kamajaya, Sumur Bandung, Demung Kalagan, jsb. Di Kanékés nu masarakatna hirup dina budaya kuna, seni pantun téh dalit pisan. Anu ilaharna dipidangkeun dina ritual kaagamaan/adat di antarana carita Langgasari Kolot, Langgasari Ngora, jeung Lutung Kasarung.
Kamekaran/kaluhungan seni pantun geus nyatetkeun sababaraha urang juru pantun anu kawentar dina mangsana. Di Cianjur, misalna, aya R. Aria Cikondang (abad ka-17) sarta Aong Jaya Lahiman jeung Jayawireja (abad ka-19). Awal abad ka-20, di Bandung aya Ucé, sedengkeun dina panengah abad ka-20, nu kawentar téh Pantun Beton "Wikatmana".

Juru Pantun

Juru pantun nyaéta tukang mantun atawa jalma anu biasa ngalalakonkeun carita pantun dina pagelaran ritual (ngaruat) anu disebut mantun. Umumna mah lalaki anu jadi juru pantun téh, can kungsi kacatur aya juru pantun awéwé. Juru pantun téh lain pagawéan poko sabab anu jaradi juru pantun téh umumna mah baroga pacabakan maneuh, sakurang-kurangna boga pagawéan séjén. Kitu deui, nurutkeun tradisi mah jadi juru pantun téh lain pagawéan sabab buruh atawa upah, tapi mangrupa kawajiban moral, kajurung ku niat nuluykeun amanat. Juru pantun réa anu teu ningali (lolong, tunanétra). Ieu hal téh bisa jadi réa pakuat-pakaitna, hususna jeung pasipatan midangkeun carita pantun anu merlukeun konséntrasi, lantaran (wacana) lalakon téh kudu diapalkeun, apal cangkem, ditalar. Padumukan juru pantun umumna mah di pasisian atawa pakampungan, kaliung ku alam kahirupan tatanén. Sawatara juru pantun guguruna téh ti bapana, akina, atawa barayana. Lalakon anu kapimilik ku juru pantun biasana mah henteu réa da kudu ditalar téa. Lian ti kudu apal kana lalakon, juru pantun téh kudu bisa nyoara, ngalagu, jeung bisa ngacapi sabab lalakon pantun téh dicaritakeunana lain digalantangkeun tapi dihaleuangkeum dipirig (diwirahmaan) ku sora kacapi. Kitu deui, juru pantun téh kudu apal kana tata cara prak-prakan mantun sabab mantun téh kaasup kana pagelaran ritual.

Pamirig

Alat musik nu sok mirig pintonan pantun téh kacapi. Ti mimiti kacapi kuna sakumaha nu aya di Kanékés kiwari (kacapi leutik 7 kawat), kacapi gelung atawa kacapi tembang, sarua jeung nu sok dipaké dina tembang Cianjuran), nepi ka kacapi siter (Jawa). Anapon laras (tangga nada) nu dipaké mirig carita pantun, nyaéta laras pélog, tapi loba ogé nu maké laras saléndro.

Pintonan

Seni pantun dipidangkeun dina dua bentuk: (1) pikeun hiburan jeung (2) pikeun ritual. Dina pidangan hiburan, nu sok dicaritakeun téh gumantung kana carita nu dikawasa ku juru pantun, atawa gumantung nu nanggap. Sedengkeun pikeun ritual, saperti ruwatan, caritana sarua jeung dina pintonan wayang, kayaning Batara kala, Kama Salah, atawa Murwa Kala.
Pintonan pantun biasana dipidangkeun kira jam 02.00-05.00. Rajah dina pintonan ruwatan leuwih panjang sarta katémbong sakral batan dina pintonan hiburan nu ilaharna dipintonkeun kira jam 20.00-04.00. Najan dipidangkeun pikeun tujuan hiburan, pantun teu bisa kitu baé ditanggap. Masarakat Sunda nganggap pantun téh masih mibanda watek sakral sarta sok dipatalikeun jeung upacara ngamulyakeun karuhun. Ku kituna, pintonan pantun biasana sok dibeungkeut dina struktur pintonan baku nu caritana museur ka kahirupan raja-raja Sunda atawa carita masarakat Sunda.
Sacara umum, pola pintonan pantun bisa diudar dina susunan kieu: (1) nyadiakeun sasajén, (2) ngukus menyan, (3) "rajah pamunah", (4) carita ti bubuka nepi ka panutup, sarta (5) ditutup ku "rajah pamungkas".
Salaku kasenian nu hirup ti jaman Hindu nepi ka Islam, teu matak ahéng mun ungkara jeung ajaran ti juru pantun téh mangrupa campuran éta dua jaman. Najan aya istigpar (Islam), istilah-istilah sarupaning "Déwata", "Pohaci", "para karuhun", "buyut", jsb.
Kasenian pantun nu mibanda ciri budaya Sunda, utamana dina hal kapercayaan Sunda Kuna, ngajadikeun pantun béda hambalan jeung kasenian Sunda lianna. Pikeun urang Sunda mah, pantun téh mangrupa média pikeun ngararasakeun deui (panineungan) kana mangsa nanjungna kaadaban masarakatna.
Kiwari, seni pantun geus loba nu ninggalkeun. Juru pantun nu aya kénéh téh geus kari sababaraha urang.

Daftar Carita Pantun

1. Ciung Wanara
2. Lutung Kasarung
3. Mundinglaya di Kusumah
4. Aria Munding Jamparing
5. Banyakcatra
6. Badak Pamalang
7. Badak Sangorah
8. Badak Singa
9. Bima Manggala
10. Bima Wayang
11. Budak Manjor
12. Budug Basu /Sri Sadana / Sulanjana
13. Bujang Pangalasan
14. Sunan Burung Baok
15. Buyut Orenyeng
16. Dalima Wayang
17. Demung Kalagan
18. Deugdeug Pati Jaya Perang / Raden Deugdeug Pati Jaya Perang Prabu Sandap Pakuan
19. Gajah Lumantung
20. Gantangan Wangi
21. Hatur Wangi
22. Jaka Susuru
23. Jalu Mantang
24. Jaya Mangkurat
25. Kembang Panyarikan / Pangeran Ratu Kembang Panyarikan
26. Kidang Panandri
27. Kidang Pananjung
28. Kuda Gandar
29. Kuda Laléan
30. Kuda Malela
31. Kuda Wangi
32. Langga Larang
33. Langga Sari
34. Langon Sari
35. Layung Kumendung
36. Liman Jaya Mantri
37. Lutung Leutik / Ratu Bungsu Karma Jaya
38. Malang Sari
39. Manggung Kusuma
40. Matang Jaya
41. Munding Jalingan
42. Munding Kawangi
43. Munding Kawati
44. Munding Liman
45. Munding Mintra
46. Munding Sari Jaya Mantri
47. Munding Wangi
48. Nyi Sumur Bandung
49. Paksi Keling / Wentang Gading
50. Panambang Sari
51. Panggung Karaton
52. Parenggong Jaya
53. Raden Mangprang di Kusumah
54. Raden Tanjung
55. Raden Tegal
56. Rangga Sawung Galing
57. Rangga Gading
58. Rangga Katimpal
59. Rangga Malela
60. Rangga Sena
61. Ratu Ayu
62. Ratu Pakuan
63. Ringgit Sari
64. Senjaya Guru
65. Siliwangi

Pantun Baduy

Ieu pantun téh nyaéta wanda pantun nu asalna atawa sumebar di wewengkon Baduy (Kanékés Rawayan). Gelarna ieu sesebutan utamana sabada J.J. Meijer (1891) midangkeun tulisanana ngeunaan sawatara lalakon pantun ti daérah Gunung Kancana, Banten Kidul, meunang ngumpulkeun juru tulis Raksaatmadja.

Lalakon Pantun Baduy

1. Bima Wayang
2. Gajah Lumantung
3. Kidang Panandri
4. Kuda Gandar
5. Kuda Wangi
6. Langga Sari
7. Panambang Sari
8. Paksi Keling
9. Radén Tegal
10. Rangga Séna

Saéstuna can kaungkab kalawan tutas kumaha saéstuna pantun baduy téh (ngeunaan jumlah lalakon, basana, adegan caritana, wandana, jeung pungsi pagelaranana). Proyék panalungtikan Pantun & Folklor Sunda pingpinan Ajip Rosidi (1970) kungsi ngarékam dua carita pantun baduy nyaéta Lalakon Lutung Kasarung jeung Buyut Orényéng